Bronisław Duch - generał z pod Monte Cassino

Jedną z wielu ważnych rocznic, dla historii Polski, obchodzonych w maju jest rocznica bitwy pod Monte Cassino, w czasie której polski II Korpus dowodzony przez generała Władysława Andersa zdobył silnie ufortyfikowany klasztor benedyktyński, będący jednym z filarów niemieckiej linii Gustawa broniącej drogi na Rzym i dalej w głąb półwyspu apenińskiego.

Wśród jednostek zdobywających Monte Cassino był m.in. 3 Dywizja Strzelców Karpackich pod dowództwem generała Bronisława Ducha. Właśnie o nim chciałabym opowiedzieć. Bronisław Duch urodził się w 1896 r. w Borszczowie na Podolu. Szkołę średnią ukończył w Samborze, gdzie działał w skautingu polskim, oraz w organizacji "Zarzewie" i polowych drużynach sokolich. Maturę uzyskał w 1914 roku. Służbę wojskową rozpoczął w Legionie Wschodnim. Wkrótce trafił do 3 Pułku Piechoty Legionów wchodzącego w skład II Brygady Legionów.

Z tym pułkiem walczył na terenie Bukowiny. Po kryzysie przysięgowym Duch pozostał dalej w szeregach II Brygady Legionów, która 15 lutego 1918 r. przebiła się przez oddziały austriackie pod Rarańczą do II Korpusu Polskiego stacjonującego nad Dniestrem. Po bitwie pod Kaniowem przedostał się do I Korpusu Polskiego gen. J. Dowbor-Muśnickiego. Gdy Korpus został rozbrojony przez Niemców, por. Duchowi udało się przedostać do oddziałów polskich na Murmańsku. Tam od grudnia 1918 roku dowodził początkowo 1 kompanią Polskiego Samodzielnego Oddziału Murmańskiego w ramach interwencyjnych wojsk brytyjskich walczących z oddziałami Armii Czerwonej. W sierpniu 1919 roku w związku z wycofaniem wojsk brytyjskich, udał się wraz z całym Polskim Samodzielnym Oddziałem Murmańskim do Wielkiej Brytanii, gdzie w listopadzie 1919 roku został jego dowódcą. Do Polski wrócił przez Wielką Brytanię w 1919 r.

Żołnierze Oddziału Murmańskiego z maskotką
– niedźwiedzicą polarną o imieniu Baśka Murmańska
– zdjęcie wykonano po powrocie do Polski w Twierdzy Modlin

Służbę w odradzającym się Wojsku Polskim rozpoczął w 64 pułku piechoty formowanym w Grudziądzu. W lutym 1920r. kapitan (ze starszeństwem od 1 czerwca 1919r.) Duch został dowódcą batalionu murmańskiego przemianowanego w 3 batalion tegoż pułku. W pierwszych dniach maja 1920 r. Grudziądzki Pułk Piechoty skierowano na front polsko-rosyjski. We wrześniu 1920r. 3 batalion kpt. Ducha brał udział w działaniach ofensywnych na Białorusi i wsławił się w bitwie pod Dywinem.

Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej Bronisław Duch pozostał w wojsku. Ukończył kurs dowódców batalionów oraz kurs w Centralnej Szkole Strzelania w Toruniu. Od 1924r. przez dwa lata był dowódcą batalionu w Warszawskim Korpusie Kadetów nr 2 w Modlinie, a następnie rozpoczął służbę w III Oddziale Operacyjnym Sztabu Generalnego. W 1926r. został mianowany dowódcą batalionu Szkoły Piechoty dla Podoficerów w Bydgoszczy.

W latach 1929 - 1931 był słuchaczem Wyższej Szkoły Wojennej, a następnie w latach 1931 -1935 objął stanowisko zastępcy dowódcy 60 Pułku Piechoty Wielkopolskiej stacjonującego w Ostrowie Wielkopolskim. W 1935 został dowódcą 73 Pułku Piechoty wchodzącego w skład 23 Górnośląskiej Dywizji Piechoty w Katowicach, zaś w roku 1938 objął stanowisko dyrektora nauk w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie, na którym pozostawał do wybuchu wojny. W międzyczasie otrzymywał kolejne stopnie oficerskie: majora (od 1 grudnia 1924r.), podpułkownika (24 grudnia 1929r.), pułkownika dyplomowanego (1938r.).

Poczet sztandarowy XXIII Chorągwi Harcerskiej przechodzi przed trybuną honorową.
Na trybunie widoczny m.in. ppłk Bronisław Duch,
pełniący funkcję dowódcy 73 pp., Katowice 1937r.

Po wybuchu wojny płk dypl. Bronisław Duch był formalnie dowódcą piechoty dywizyjnej w 39 Rezerwowej Dywizji Piechoty, jednak, z uwagi na chorobę jej dowódcy Brunona Olbrychta, faktycznie nią dowodził. Jednostka ta początkowo obsadzała linię obrony Wisły na odcinku Dęblina, następnie zaś wycofała się na Lubelszczyznę. Tam dywizja znalazła się w ogniu ciężkich walk. Działając w składzie Grupy Operacyjnej gen. Kruszewskiego 39 DP toczyła krwawe boje na Zamojszczyźnie m.in. pod Barchaczowem, z niemiecką 27 DP gen. Bergmana, Cześnikami z jednostkami 7 Korpusu Piechoty gen. Rittera von Schoberta. Dywizja uczestniczyła także w drugiej bitwie pod Tomaszowem Lubelskim, tocząc całodzienną walkę z niemiecką 8 DP o przejście na Krasnobród. 26 września 1939r., w nocy, oddziały polskie rozpoczęły niszczenie broni i dokumentów przed kapitulacją. Pułkownik Duch uniknął niewoli, przedostał się do Francji, gdzie oddał się do dyspozycji, tworzącego armię polską generała Władysława Sikorskiego.

W połowie stycznia 1940 roku gen. Sikorski wyznaczył płk Ducha na dowódcę l Dywizji Grenadierów, która formowała się w obozie w Cóetąuidan, w starych barakach, pochodzących jeszcze z lat I wojny światowej. Powstawanie i szkolenie dywizji odbywało się w trudnych warunkach, brakowało ludzi oraz uzbrojenia i sprzętu wojskowego. Dzięki wysiłkowi i zabiegom dowódcy Francuzi przyspieszyli dostawy i w kwietniu dywizja została skierowana na linię frontu. Od 15 do 21 kwietnia przetransportowano l DG do strefy przyfrontowej w Lotaryngii w rejonie Colombey-les-Belles, na południowy wschód od Nancy. Niedługo potem, bo 5 maja 1940r. pułkownik Duch otrzymał szlify generalskie (stopień generała brygady).

1 Dywizja Grenadierów Wojska Polskiego we Francji - obchody święta 3 Maja i uroczystość nadania miana Grenadierów odbywające się przy szosie Autreville-Martigny - na pierwszym planie od prawej: płk Bronisław Duch, NN, ambasador Leon Noel, prezydent RP Władysław Raczkiewicz.

W pierwszej fazie inwazji niemieckiej na Francję l DG nie brała udziału w działaniach bojowych. Weszła do walki w czerwcu na odcinku obrony 20 Korpusu Piechoty gen. Huberta, obsadzając linię Kanału Marna- Ren. Walki na tej linii rozpoczęły się 14 czerwca 1940r.

Od 16 czerwca l DG została związana ciężkimi bojami. Dochodziło do dramatycznych wydarzeń walki wręcz. Szczególnie krwawe starcia toczyły się pod Lagarde, gdzie Niemcy przystąpili do forsowania kanału. Krytyczna sytuacja w pasie obrony 2 Pułku Grenadierów spowodowała, że gen. Duch osobiście zorganizował z wolnych pododdziałów grupę uderzeniową i poprowadził do kontaktu. 18 czerwca w pasie obrony l DG nacierał cały 12 korpus gen. Gerhardta Henrici. Zadając Niemcom ciężkie straty l DG wycofywała się stopniowo pod naporem wroga. Kolejną linia oporu obsadzona przez polską dywizję znajdowała się wzdłuż szosy Baccarat-Montigny. Tego dnia dotarła do dywizji wiadomość od gen. Sikorskiego, aby oddziały polskie przebijały się do portów francuskich, skąd miały być ewakuowane do Wielkiej Brytanii. Na odejście z linii frontu pułków l DG nie wyraził zgody dowódca 20 Korpusu gen. Hubert. Po rozmowie z nim gen. Duch traktując dalsze działania na froncie w kategoriach honoru i godności żołnierza polskiego postanowił walczyć z dywizją do końca u boku Francuzów. Jednakże w związku z beznadziejną sytuacją, 20 czerwca o godz. 22.00 gen. Duch zwołał odprawę wszystkich dowódców oddziałów i poinformował ich, o rozwiązaniu dywizji oraz polecił by oficerowie i żołnierze na własną rękę zaczęli przedzierać się do wolnych portów francuskich. Sam także zdołał się ewakuować do Wielkiej Brytanii - w Londynie znalazł się w październiku 1940 roku. Za bohaterską postawę l Dywizji Grenadierów oraz własne zasługi bojowe został odznaczony francuskim Croix de Guerre.

Żołnierze polskiej 1 Dywizji Grenadierów przy działku przeciwpancernym
– w takim umundurowaniu i z takim uzbrojeniem uczestniczyli w obronie Francji w 1940r.

W Londynie gen. Duch pełnił funkcję generała do zleceń przy Naczelnym Wodzu. Generał Sikorski darzył go zaufaniem, doceniał jego umiejętności wojskowe, lojalność, honor, oddanie Ojczyźnie. Na polecenie Naczelnego Wodza gen. Duch w marcu 1941 r. poleciał z misją do Kanady. Tam miał tworzyć Polskie Siły Zbrojne. Utworzono w tym celu dwa obozy wojskowe: pierwszy w Owen Sound w prowincji Ontario i drugi w Windsor-Out. 3 maja 1941 roku uroczyście zatknięto polskie flagi, a w otwarciu obozu w Owen Sound uczestniczył osobiście. Misja zakończyła się połowicznym sukcesem. Do Wielkiej Brytanii przekazano zaledwie 722 żołnierzy. 8 maja 1942 r. gen. Sikorski odwołał misję. Gen. Duch powrócił do Londynu i na własną prośbę objął dowództwo l Brygady Strzelców I Korpusu Polskiego w Szkocji, którą dowodził do lipca 1943 r.

Gen. Duch z grupą pierwszych ochotników polskich z Kanady
przed siedzibą Misji w Windsor-Out

Pod koniec lipca, gen. Duch udał się do Palestyny, gdzie objął stanowisko dowódcy 3 Dywizji Strzelców Karpackich (3DSK) wchodzącej w skład II Korpusu polskiego generała Władysława Andersa. Jako dowódca dywizji gen. Duch bardzo dużo czasu poświęcał - obok pracy sztabowej - szkoleniu kadry dowódczej, zgrywaniu pododdziałów i poszczególnych broni.

7 grudnia 1943 roku zapadła decyzja władz brytyjskich o skierowaniu II KP do działań na Półwyspie Apenińskim. Pierwsza lądowała na terenie Włoch 3 DSK. Dywizja wchodziła do działań stopniowo, na spokojnym i czysto obronnym odcinku frontu. Chrzest bojowy przeszli Karpatczycy dopiero pod Monte Cassino. Zadaniem dywizji generała Ducha było uderzenie na wzgórze 593, 569 i Massa Albaneta. W drugiej fazie bitwy jego dywizja miała uderzyć na wzgórze 468 i zdobyć klasztor Monte Cassino. Bój rozpoczął się w nocy 12 maja 1944r. Po krwawych bojach natarcie Karpatczyków, podobnie jak bratniej 5 Dywizji Kresowej, załamało się. Gen. Duch ze sztabem przystąpił natychmiast do analizy przebiegu bitwy, wyciągnięcia wniosków i przygotowania nowego natarcia. 16 maja w nocy Karpatczycy ruszyli ponownie do szturmu. Po dwóch dniach boju żołnierze gen. Ducha wdarli się do ruin klasztoru i zatknęli biało-czerwony sztandar.

Żołnierze polscy pod Monte Cassino – na dalszym planie wzgórze klasztorne

Gen. Duch dowodził 3 DSK w kolejnych bitwach we Włoszech. Dywizja brała udział w działaniach nad rzeką Chienti, w wyzwalaniu Ankony, nad rzeką Metauro, w przełamywaniu silnie umocnionej linii Gotów, w Apeninach Emiliańskich. Karpatczycy walnie przyczynili się do wyzwolenia Monte Fortino, Monte Piano, sforsowania rzeki Senio i wyzwolenia Bolonii w kwietniu 1945r. Kończąc wojnę gen. Duch był jednym z najbardziej doświadczonych dowódców liniowych Polskich Sił Zbrojnych. Należał do generałów okrytych chwałą bojową, powszechnie szanowanym i cenionym przez żołnierzy. Dywizją dowodził do jesieni 1946 r. Gdy rozwiązywano PSZ, dołożył wiele starań, aby przygotować swoich żołnierzy do życia w cywilu. Dywizja organizowała różne kursy specjalistyczne, przygotowujące do podjęcia pracy poza wojskiem.

1 czerwca 1945 roku Bronisław Duch został mianowany generałem dywizji. Za kampanie wojenne został odznaczony Orderem Virtuti Militari V, IV i III kl., ośmiokrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Niepodległości, Polonia Restituta II i IV kl., Złotym Krzyżem Zasługi z mieczami, Złotym Krzyżem Zasługi. Uhonorowano go również zaszczytnymi orderami wojennymi państw sprzymierzonych.

Powojenny portret generała Ducha i jego odznaczenia przechowywane
w Instytucie i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie

Po wojnie generał mieszkał w Londynie. Walnie przyczynił się do powstania Związku Kół Karpatczyków i upamiętnienia czynu bojowego 3 DSK. Karpatczycy byli bardzo silnym środowiskiem kombatanckim, pieczołowicie kultywującym swoje tradycje, znaki bojowe i symbole. Generał Duch był także moralnie związany ze środowiskiem l Dywizji Grenadierów, z którą rozpoczął szlak bojowy na Zachodzie. Brał udział w uroczystościach upamiętniających działania bojowe obu dywizji. Był autorem kilku opracowań dotyczących walk w 1940 r. we Francji.

Generał Bronisław Duch zmarł w Londynie 9 października 1980 roku. Urna z jego prochami została złożona na polskim cmentarzu wojennym pod Monte Cassino, został pochowany wśród Karpatczyków.