Powstanie Komisji Edukacji Narodowej

14 października 1773 r. sejm powołał do życia Komisję Edukacji Narodowej, która miała za zadanie odbudowę systemu oświaty w Rzeczypospolitej. Rocznica tego wydarzenia stała się Świętem Edukacji Narodowej zwanym potocznie Dniem Nauczyciela.

Dlatego też przy okazji kolejnych obchodów tego święta warto bliżej przyjrzeć się temu wydarzeniu i jego konsekwencjom.

Komisja powstała formalnie na mocy uchwały Sejmu. Przejęła dawne majątki zakonu jezuitów, który został zlikwidowany przez papieża. Głównym inicjatorem i architektem powstania Komisji był pijar, ksiądz Hugo Kołłątaj. Pierwotny skład Komisji liczył 8 osób: 4 senatorów i 4 posłów reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie. Pierwszym prezesem został biskup wileński Ignacy Jakub Massalski. Najbardziej zasłużonymi, oficjalnymi członkami byli posłowie wywodzący się z magnackich rodzin i rodzin powiązanych z tzw. Familią, m.in.: Adam Kazimierz Czartoryski, Joachim Chreptowicz, Ignacy Potocki i Andrzej Zamoyski. Ponadto w pierwszym składzie Komisji był biskup płocki Michał Poniatowski oraz August Sułkowski i Antoni Poniński. Jednak od samego początku faktycznymi pracownikami Komisji była grupa uczonych i artystów skupiona wokół Hugona Kołłątaja, który nadawał cały czas ogólny kierunek jej działaniom. Do najbardziej zasłużonych "ekspertów" zalicza się pisarzy Franciszka Bielińskiego i Juliana Ursyna Niemcewicza, oraz uczonych Feliksa Oraczewskiego, Andrzeja Gawrońskiego, Dawida Pilchowskiego, Hieronima Stroynowskiego oraz Grzegorza Piramowicza.

Pierwszy raz w dziejach nie tylko Rzeczypospolitej, lecz również całej Europy, stworzono jednolity system kształcenia na trzech poziomach. Na poziomie podstawowym funkcjonowały szkoły parafialne, na średnim szkoły wojewódzkie, natomiast poziom wyższy reprezentowały uniwersytety w Krakowie i w Wilnie.

Reformy prowadzono na wszystkich szczeblach nauczania, jednak szczególnie intensywnie zajmowano się obydwoma uniwersytetami. Hugo Kołłątaj w Krakowie i Marcin Poczobutt-Odlanicki w Wilnie, nie bez oporów ze strony miejscowej kadry profesorskiej, zmieniali archaiczne struktury uczelni i programy nauczania. Obydwu uniwersytetom, zwanym Szkołą Główną Koronną i Szkołą Główną Litewską, powierzono funkcje kontrolne w stosunku do szkół niższych szczebli w Koronie i na Litwie.

W ramach reformy edukacji podstawowej stworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, złożone z pedagogów i uczonych, które opracowało 27 nowych podręczników, w większości dla szkół średnich, ale także m.in. Gramatykę języka polskiego i Elementarz. Były to pionierskie podręczniki – wymagające często (zwłaszcza w zakresie nauk przyrodniczych i ścisłych) tworzenia polskiej terminologii tych nauk, która do dzisiaj jest podstawą terminologii chemicznej, fizycznej i matematycznej stosowanej w języku polskim. Pracami Towarzystwa kierował ksiądz Grzegorz Piramowicz.

Komisja funkcjonowała bez większych przeszkód aż do 1793 r. Konfederacja Targowicka, aczkolwiek zamierzająca zniszczyć ustrój polityczny wprowadzony w Rzeczypospolitej po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja, którego częścią stała się Komisja Edukacji Narodowej, nie zdecydowała się na jej likwidację. Poprzestała tylko na ograniczeniu kompetencji i podziale na komisję koronną i litewską. To pozwoliło jeszcze na kilka miesięcy działania.

Reforma oświaty przeprowadzona przez Komisję Edukacji Narodowej nie uratowała bytu państwowego Rzeczypospolitej. Jednak dwa dziesięciolecia funkcjonowania Komisji przyczyniły się do wychowania wielkiej liczby nowocześnie jak na owe czasy wykształconych Polaków.