W zależności od przewidywanego zakończenia — planowali własne posunięcia zmierzające do wykorzystania okoliczności i odbudowy państwowości Rzeczypospolitej. Starali się także przekonać do swych poglądów możliwie wielu rodaków.

Zamach na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda następcy tronu Austro-Węgier
– Sarajewo 28 czerwca 1914r.

Początkowo przewidywano dwa rozwiązania: sojusz z Rosją i zjednoczenie ziem polskich pod berłem carskim lub współdziałanie z Austro-Węgrami i odbudowanie państwa polskiego pod panowaniem Habsburgów. Zwolennicy pierwszego rozwiązania należeli przede wszystkim do tych polityków, którzy po 1905 r. kandydowali do Dumy, zasiadali w niej i wraz z partiami rosyjskimi próbowali wpływać na politykę Rosji. Główną rolę wśród nich odgrywał przywódca endecji Roman Dmowski.

Reprezentanci drugiej orientacji akcentowali brutalną politykę caratu wobec narodów podporządkowanych, zwracali uwagę na przeciwstawienie się przez Rosję wszelkim próbom zmian rządu. Zwolennicy sojuszu z Austrią widzieli szansę Polaków w wystąpieniu podczas zbliżającej się wojny z własną siłą zbrojną. Za rozwiązaniem takim opowiadali się przede wszystkim działacze PPS-Frakcji Rewolucyjnej z Józefem Piłsudskim na czele.

Piłsudski i bliscy mu politycy pragnęli wyzwolić Królestwo Polskie i połączyć je z Galicją w organizm
państwowy pozostający w związku z Austrią. W tym celu powołali szereg organizacji paramilitarnych: Związek Strzelecki, Drużyny Strzeleckie, Drużyny Bartoszowe, Drużyny Podhalańskie, które w późniejszym czasie przekształciły się w Legiony Polskie przy armii austriackiej Walczyły one u boku Austro-Węgier, dając dowody męstwa i poświęcenia, mimo przestarzałego uzbrojenia i słabego zaopatrzenia.

„Wjazd Piłsudskiego do Kielc”, obraz Stanisława Batowskiego

Niemal jednocześnie powstała w Warszawie z inicjatywy Piłsudskiego tajna Polska Organizacja Wojskowa (POW) - tworząca w zaborze rosyjskim zaplecze dla polskich sił zbrojnych i przygotowująca ochotników do walki.

Żadne z trzech mocarstw rozbiorowych nie zakładało, przystępując do wojny, wyzwolenia narodu
polskiego. Wszystkie jednak chciały wykorzystać Polaków i ziemie polskie do swoich celów. W pierwszych tygodniach wojny dowodzący armiami opublikowali odezwy: odwoływali się w nich do poczucia wspólnoty (zachodnioeuropejskiej lub słowiańskiej) i przypominali o latach pomyślnego i jakoby wspólnego rozwoju. Przebieg działań wojennych wykazał, że obietnice państw zaborczych nie miały pokrycia.

Rosnące straty Niemiec na froncie zachodnim zmusiły państwa centralne do poczynienia pewnych ustępstw na rzecz Polaków. Gubernatorzy ziem okupowanych przez Niemcy i Austrię ogłosili 5 listopada 1916 r. jednobrzmiące manifesty obu cesarzy, zapowiadające stworzenie z ziem zaboru rosyjskiego, po okrojeniu ich na rzecz obu mocarstw, podporządkowanego im państwa dysponującego własnym wojskiem. Natychmiast ogłoszono zaciąg do polskich sił zbrojnych „tymczasowo przyłączonych" do armii niemieckiej. Powołano także twór polityczny mający koordynować te działania pod nazwą Tymczasowej Rady Stanu.

Akt 5 listopada przyczynił się do zainteresowania polityków zachodnich sprawą polską i jednocześnie przełamał zmowę milczenia - wywołał dyskusje parlamentarne, spowodował naciski sojuszników na Rosję, aby „przelicytowała" Niemców, którzy w styczniu 1917 r. powołali w Warszawie Tymczasową Radę Stanu.

W marcu 1917 r. burżuazyjna rewolucja rosyjska obaliła carat. Rząd Tymczasowy w swoim manifeście zapowiedział odbudowanie państwa polskiego ze wszystkich terytoriów o większości polskiej oraz zwołanie do Warszawy po wyzwoleniu ziem polskich, konstytuanty Przy wszystkich zastrzeżeniach, którymi obwarowano te obietnice, najważniejsza była zapowiedź zjednoczenia ziem polskich. Deklaracja rosyjskiego Rządu Tymczasowego umożliwiła Francji oficjalne poparcie sprawy polskiej - w czerwcu 1917 r. prezydent Francji podpisał dekret o utworzeniu „polskiej autonomicznej armii". Na czele tzw. błękitnej armii stanął później gen. Józef Haller. Formację tę zasiliło ponad 20 tyś. ochotników spośród Polonii w Stanach Zjednoczonych i kilka tysięcy z Brazylii.

Generał Józef Haller składa przysięgę na sztandar

W tym samym czasie w Paryżu został uznany przez rządy Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch, Stanów
Zjednoczonych i innych państw Komitet Narodowy Polski (KNP), na czele którego stał Roman Dmowski. Komitet pełnił rolę łącznika między Ententą a narodem polskim oraz reprezentanta Polaków, poddanych trzech państw rozbiorowych przebywających na Zachodzie.

Komitet Narodowy Polski w Paryżu, w środku w pierwszym rzędzie Roman Dmowski

Komitet Narodowy Polski w Paryżu zabiegał o to, aby państwa zachodnie uznały za jeden z celów wojny lub warunków pokoju odbudowę państwa polskiego. Pierwsza deklaracja w tym duchu znalazła się w styczniu 1918 r. w orędziu prezydenta Stanów Zjednoczonych Thomasa Woodrowa Wilsona. Zawarte w nim, w 13 punkcie, stwierdzenie, iż powinno powstać niepodległe państwo polskie z terenów bezspornie polskich, z dostępem do morza, uznali za słuszne premierzy Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch.

Prezydent Stanów Zjednoczonych Thomas Woodrow Wilson

Latem 1918 r. Niemcy przegrali kilka dużych bitew na froncie zachodnim. Klęska państw centralnych była w zasadzie przesądzona. Sprawą otwartą pozostawała kwestia przejęcia władzy na ziemiach polskich. Poza Radą Regencyjną, którą powołali do życia zaborcy, i Komitetem Narodowym Polskim przebywającym w Paryżu, pretendowali do niej politycy różnych środowisk. Duże wpływy w społeczeństwie mieli zwolennicy polityki prowadzonej przez Józefa Piłsudskiego, ale Komendant od ponad roku przebywał w więzieniu. Na początku października Rada Regencyjna ogłosiła przygotowania do wyborów do sejmu. Kilka dni później przejęto władzę nad wojskiem podporządkowanym dotąd komendzie niemieckiej.

W tym samym czasie społeczeństwo polskie przystępowało spontanicznie do usuwania okupantów
niemieckich i austriackich, zaczęły również powstawać nowe ośrodki władzy. W Krakowie zawiązała się Polska Komisja Likwidacyjna, w Cieszynie rozpoczęła działalność Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego i ogłosiła przyłączenie tej części śląska do Polski, w Poznaniu formowała się Polska Rada Ludowa. Nie było jednak rządu.

W tej sytuacji po władzę „leżącą na ulicy" sięgnęli działacze lewicy niepodległościowej i POW. Na początku listopada w Lublinie ukonstytuował się Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej Ignacego Daszyńskiego i zadeklarował zasady ustroju nowo powstałego państwa. Gdy 10 listopada przyjechał do Warszawy zwolniony z więzienia Piłsudski. Na dworcu witali go członek Rady Regencyjnej książę Zdzisław Lubomirski i organizator POW Adam Koc. Nazajutrz premier rządu lubelskiego Ignacy Daszyński i dowódca POW Edward Śmigły-Rydz oddali się do dyspozycji Piłsudskiego, a Rada Regencyjna powierzyła mu władzę wojskową.

W tym samym dniu, 11 listopada 1918 r., zostało podpisane zawieszenie broni na froncie zachodnim, kończące działania zbrojne I wojny światowej. Z czasem dzień 11 listopada uznano za święto państwowe, Święto Odzyskania Niepodległości.