Konstytucja 3-go Maja była to ustawa zasadnicza uchwalona na Sejmie Czteroletnim 3 maja 1791 roku przez stronnictwo patriotyczne jako rezultat kompromisu ze stronnictwem królewskim. Konstytucja  była wynikiem dążeń do naprawy stosunków wewnętrznych w Rzeczpospolitej po I rozbiorze. Ustalała podstawy ustroju nowożytnego w Polsce.

Powszechnie przyjmuje się, że Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r.) nowoczesną, spisaną konstytucją. Niektórzy uznają jednak konstytucję korsykańską z 1755 r. za pierwszą na świecie, a tym samym amerykańską za drugą i polsko-litewską za trzecią.

Jan Piotr Norblin Uchwalenie Konstytucji 3 - go Maja

Konstytucja 3 maja została nazwana ustawą rządową i reformowała  państwo polsko-litewskie w duchu zlikwidowania obecnych od dawna wad systemu politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów i jej złotej wolności. Konstytucja wprowadziła polityczne zrównanie mieszczan i szlachty oraz stawiała chłopów pod ochronę państwa, w ten sposób łagodząc najgorsze nadużycia pańszczyzny. Konstytucja zniosła zgubne instytucje, takie jak liberum veto, które przed przyjęciem Konstytucji pozostawiało sejm na łasce każdego posła, który, jeśli zechciał – z własnej inicjatywy, lub przekupiony przez zagraniczne siły, albo magnatów – mógł unieważnić wszystkie podjęte przez sejm uchwały. Konstytucja 3 maja miała wyprzeć istniejącą anarchię, popieraną przez część krajowych magnatów, na rzecz egalitarnej i demokratycznej monarchii konstytucyjnej. W tym samym czasie przetłumaczono Konstytucję na język litewski.

Przyjęcie Konstytucji 3 maja sprowokowało wrogość sąsiadów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Podczas wojny w obronie konstytucji, Polska zdradzona przez swojego pruskiego sprzymierzeńca Fryderyka Wilhelma II została pokonana przez Imperium Rosyjskie Katarzyny Wielkiej, sprzymierzonej z konfederacją targowicką - spiskiem polskich magnatów przeciwnych reformom osłabiającym ich wpływy. Pomimo tej klęski i późniejszego II rozbioru Polski, Konstytucja 3 maja wpłynęła na późniejsze ruchy demokratyczne w świecie. Po utracie niepodległości w 1795, przez 123 lata rozbiorów, przypominała o walce o niepodległość. Zdaniem dwóch współautorów, Ignacego Potockiego i Hugona Kołłątaja była "ostatnią wolą i testamentem gasnącej Ojczyzny".

Konstytucja 3 maja 1791r. dokonywała zasadniczej przemiany przestarzałego ustroju politycznego Rzeczpospolitej. Zgodnie z duchem Oświecenia wprowadziła podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Uchwalona przez Sejm  Czteroletni jako "Ustawa Rządowa", Konstytucja wprowadzała w Rzeczpospolitej wolności wyzwania, jednak religią panującą pozostawał katolicyzm. Na mocy Konstytucji 3 maja zmieniono również następujące elementy: Polska stała się monarchią parlamentarną, likwidacji uległa odrębność urzędów Polski i Litwy, zniesiono liberum veto wolne elekcje, konfederacje, decyzje sejmu miały być wiążące dla sejmików wojewódzkich, Sejm składał się z dwóch izb - wybieranych na dwuletnią kadencję, Głową rządu stawał się król - jego decyzje, by weszły w życie, wymagały kontrasygnaty ministrów, którzy z kolei byli odpowiedzialni przed sejmem.

Pierwsze  drukowane wydanie Konstytucji  3-go Maja 

Chłopi przeszli pod opiekę rządu. Według artykułu Czwartego („Chłopi włościanie”) „odtąd jakiekolwiek swobody, nadania, lub umowy dziedzice z włościanami dóbr swoich autentycznie ułożyli, czyli by te swobody, nadania i umowy były z gromadami, czyli też z każdym osobno wsi mieszkańcem zrobione, będą stanowić wspólny i wzajemny obowiązek, podług rzetelnego znaczenia warunków i opisu zawartego w takowych nadaniach i umowach, pod opiekę rządu krajowego podpadający.” Rzemieślników i kupców obcego pochodzenia zachęcano przez zapewnienie im wielu  swobód do osiedlenia się w Polsce. Jeżeli zaś chodzi o szlachtę, ustawa rządowa gwarantowała "stanowi szlacheckiemu wszystkie swobody, wolności, prerogatywy i pierwszeństwo w życiu prywatnym i publicznym". Ale szlachta o której tu mowa - to "ziemianie", a więc właściciele majątków. Zabezpieczono szlachcie nietykalność osobistą, i własnościową, w szczególności środków i narzędzi produkcyjnych .Ustawa zwalniała szlachtę od kwaterunku wojskowego. Utrzymana została zwierzchność dominialna szlachty nad chłopstwem.

Szlachtę nie osiadłą oraz czynszową odsunięto od wpływu na sprawy publiczne, pozbawiając ją prawa udziału w sejmikach. Utrzymano zasadę, że świeże szlachectwo nie daje jeszcze w pierwszym i drugim pokoleniu prawa piastowania wyższych urzędów. Konstytucja 3 Maja i dalsze ustawodawstwo Sejmu Czteroletniego utrzymały zatem w obrębie państwa feudalnego ustrój stanowy, ale przegrody stanowe uczyniły mniej rygorystycznymi niż dotąd. Szlachectwo miało się odtąd łączyć nie tylko z urodzeniem, ale i z własnością ziemi oraz funkcją społeczną.  

Jan Matejko -  Konstytucja 3  Maja

Jak każde wielkie wydarzenie, rocznicę uchwalenia Konstytucji 3-go Maja hucznie obchodzono. Przypominała – zwłaszcza w okresie zaborów – o wielkości narodu. Stulecie uchwalenia Konstytucji uświęcone zostało licznymi obchodami w Galicji cieszącej się dużą autonomią. W zaborze rosyjskim i w zaborze pruskim z oczywistych względów rocznica ta nie mogła być należycie uczczona. Duże znaczenie miała ekspozycja we Lwowie w 1891 r. jednego z ostatnich wielkich dzieł Jana Matejki – Konstytucja 3 Maja, które artysta przeznaczył dla Sali Sejmowej Zamku Królewskiego w przyszłej niepodległej Rzeczypospolitej. Zachował się również opis obchodów stulecia uchwalenia Konstytucji 3 maja w 1891 r., które odbyły się w Krzeszowicach. Była to okazała uroczystość. Rozpoczęły ją salwy z moździerzy, które poprzedziły nabożeństwo odprawione w kościele parafialnym o dziewiątej rano przez ks. Józefa Slosarczyka. O godzinie osiemnastej w sali łazienkowej, przystrojonej w godło narodowe, odczyt do licznie zebranych mieszkańców Krzeszowic wygłosił Walery Krawczyński, kandydat notarialny. Chór dziecięcy odśpiewał pieśni patriotyczne. W komitecie obchodów rocznicy byli także miejscowi Żydzi – Maurycy Buchsbaum i Daniel Hoffman, którzy zorganizowali z tej okazji modły w bożnicy i odczyt historyczny.

125 rocznica Konstytucji wypadła w czasie pierwszej wojny światowej, w 1916 r., gdy Warszawa i Królestwo Polskie znajdowały się już pod okupacją niemiecka, umożliwiającą nawiązanie do niepodległej tradycji Rzeczypospolitej. Dzień 3 maja 1916 r. święcony był uroczyście, ukazały się liczne publikacje popularne, przybliżające opinii publicznej tradycję Ustawy Rządowej.

Warszawa - 125 rocznica uchwalenia Konstytucji - 3 Maja 1916r.  Przed Magistratem.
Zarząd Miasta i Komitet Obywatelski w otoczeniu sztandarów cechowych

 Warszawa - 125 rocznica uchwalenia Konstytucji - 3 Maja 1916r. Plac Zygmunta.
Przy dźwiękach mazurka Dąbrowskiego pochód rozpoczyna młodzież szkolna.

Odzyskanie niepodległości stało się dla rocznicy uchwalenia Konstytucji wydarzeniem szczególnej wagi – 29 kwietnia 1919 r. sejm uchwalił uznanie dnia 3 Maja za święto państwowe. Niestety, po zakończeniu drugiej wojny światowej okazało się niemożliwe utrzymanie trzeciego maja jako święta państwowego. Przywrócenie święta 3 Maja nastąpiło dopiero 6 kwietnia 1990 r. W dniu dzisiejszym Trzeci Maj w hierarchii świąt narodowych  zajmuje drugie miejsce zaraz po Jedenastym Listopada. Święto przypomina nam wysiłki patriotów, którzy podjęli się trudnego zadania reformy państwa chylącego się ku upadkowi. Dostarcza nam też wiele wzorów do naśladowania, daje przykłady zachowań patriotycznych.

Król Stanisław August Poniatowski

Stanisław Małachowski

Hugo Kołłątaj

Ignacy Potocki

Stanisław Staszic

Scipione Piattoli