Rocznica porozumień sierpniowych

W tych dniach obchodzimy kolejna rocznicę podpisania porozumień sierpniowych, z których najważniejsze i najbardziej znane było porozumienie podpisane w Gdańsku 31 sierpnia 1980 roku w słynnej sali BHP Stoczni Gdańskiej.

Rozpoczął się wtedy w naszym kraju okres kilkunastu miesięcy, określany publicystycznym mianem „karnawału Solidarności”, w którym Polacy wreszcie (w systemie komunistycznym), poczuli, że są prawdziwymi gospodarzami we własnym kraju, że coś od nich zależy, mają realny, a nie tylko propagandowy, wpływ na sprawy państwa.

Podpisanie porozumienia w Stoczni Gdańskiej – 31 sierpnia 1980r.
– od lewej Mieczysław Jagielski (przewodniczący komisji rządowej),
Lech Wałęsa,
Tadeusz Fiszbach (negocjator strony rządowej)
- fot. arch. PAP/Zbigniew Trybek

Porozumienie to kończyło strajk stoczniowców Stoczni Gdańskiej im. Lenina rozpoczęty 4 sierpnia 1980r. Powodem strajku było zwolnienie z pracy działaczki Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża (organizacji broniącej praw pracowniczych i obywatelskich poza oficjalnymi strukturami związkowymi koncesjonowanymi przez państwo) Anny Walentynowicz. Na jego czele stanął, zwolniony wcześniej, inny działacz Wolnych Związków Zawodowych Lech Wałęsa. W geście solidarności, strajkujących poparli pracownicy innych zakładów Trójmiasta. 18 sierpnia do strajku przystąpili pracownicy stoczni szczecińskiej. W ostatniej dekadzie sierpnia 1980r. do akcji strajkowej przystąpiły zakłady pracy Dolnego (26 sierpnia) i Górnego (28 sierpnia) Śląska. Akcje strajkowe koordynowały powstające w tych regionach Międzyzakładowe Komitety Strajkowe (MKS), które formułowały swoje postulaty strajkowe. Do historii przeszło słynne 21 postulatów MKS w Gdańsku. Miały one częściowo charakter ściśle socjalny, ale odwoływały się też mocno do kwestii praw i wolności obywatelskich i ich rzeczywistego respektowania.

Jedna z tablic Postulatów Gdańskich,
ze zbiorów Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku

Akceptacja niezależnych od partii i pracodawców wolnych związków zawodowych wynikających z ratyfikowanych przez PRL Konwencji nr 87 Międzynarodowej Organizacji Pracy, dotyczących wolności związków zawodowych.

Od obietnicy jego realizacji strajkujący uzależniali zakończenie protestu oraz podpisanie porozumień z władzami państwa. Mimo początkowych oporów ze strony władz, nie chcących powołania niezależnej od państwa i partii komunistycznej organizacji robotniczej, podpisane porozumienia zawierały zgodę na powstanie niezależnych związków zawodowych. Otworzyło to drogę do powstania Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”.

Logo NSZZ „Solidarność”.
Znak powstał podczas strajku robotników w Stoczni Gdańskiej,
prawdopodobnie po 20 sierpnia 1980 r.
Jego autorem jest Jerzy Janiszewski,
grafik i ilustrator ówcześnie mieszkający w Trójmieście.

Należy w tym miejscu zaznaczyć, że władze państwowe, pomimo podpisania porozumienia, w kwestii powstania wolnych związków zawodowych zaczęły się z niego wycofywać. Próbowano narzucić taką interpretację porozumień, zgodnie z którą związki mogły tylko powstawać na terenie regionów, w których te porozumienia podpisano. Gwarancję możliwości tworzenia nowych związków w całym kraju zawarto dopiero 11 września w kolejnej umowie, podpisanej ze strajkującymi w Katowicach.

Międzyzakładowe Komitety Strajkowe (MKS) zaczęły przekształcać się w Międzyzakładowe Komitety Założycielskie (MKZ) nowych związków zawodowych. W rodzącym się ruchu związkowym zwyciężyła koncepcja powołania jednolitej, scentralizowanej organizacji związkowej opartej o struktury regionalne z siedzibą w Gdańsku.

Na wniosek Karola Modzelewskiego przyjęto nazwę Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”. Tymczasowym organem kierowniczym stała się złożona z przedstawicieli najważniejszych MKZ Krajowa Komisja Porozumiewawcza, na czele której stanął Lech Wałęsa. W szybkim tempie opracowano statut związku i 24 września 1980r. w Sądzie Wojewódzkim w Warszawie złożono wniosek o jego rejestrację.

24 października Sąd Wojewódzki w Warszawie zarejestrował NSZZ „Solidarność”, wprowadzając jednak samowolnie zmiany w jego statucie. Doprowadziło to do wzrostu napięcia między władzą a związkowcami. „Solidarność” ogłosiła nawet gotowość strajkową. Ostatecznie zawarto kompromis i 10 listopada 1980r. Sąd Najwyższy zarejestrował statut „Solidarności” w pierwotnym kształcie. Do nowego związku akces zgłosiło około 10 mln. obywateli.

W tytule artykułu padło sformułowanie porozumienia sierpniowe. Liczba mnoga odnosi się do czterech porozumień zawartych przez władze PRL z komitetami strajkowymi powstałymi w sierpniu 1980 roku. Podpisanie porozumień kończyło akcje strajkowe w całym kraju. Były to (zachowując chronologię wydarzeń):

1. Porozumienie w Szczecinie – 30 sierpnia 1980r., sygnowane przez Mariana Jurczyka (przedstawiciela strajkujących) i Kazimierza Barcikowskiego (z ramienia PZPR);
2. Porozumienie w Gdańsku – 31 sierpnia 1980r., sygnowane przez Lecha Wałęsę (przedstawiciela strajkujących) i Mieczysława Jagielskiego (z ramienia PZPR);
3. Porozumienie w Jastrzębiu-Zdroju – 3 września 1980r, sygnowane przez Jarosława Sienkiewicza (przedstawiciela strajkujących) i Aleksandra Kopcia (z ramienia PZPR);
4. Porozumienie w Hucie Katowice (Dąbrowa Górnicza) – 11 września 1980r. sygnowane przez Zbigniewa Kupisiewicza (przedstawiciela strajkujących) i Franciszka Kaima (z ramienia PZPR).

Podpisanie w kopalni "Manifest Lipcowy" Porozumienia Jastrzębskiego.
Jastrzębie Zdrój, 3.09.1980. (fot. PAP/CAF/S. Jakubowski)

Gwoli sprawiedliwości należy dodać, że podpisanie porozumień sierpniowych było możliwe, dzięki wcześniejszym (z lipca 1980r.) wydarzeniom na Lubelszczyźnie. Od 8 do 24 lipca 1980r., strajki pracownicze objęły tam ponad 150 zakładów pracy. Bezpośrednią przyczyną ich wybuchu były ogólnie pogarszające się warunki życia a czarę goryczy przelały podwyżki cen żywności w stołówkach zakładowych. Jako pierwsza na Lubelszczyźnie zastrajkowała (8 lipca 1980r.) Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Świdnik”. W jej ślady poszły inne zakłady pracy, w tym te największe jak Fabryka Samochodów Ciężarowych w Lublinie oraz o kluczowym znaczeniu komunikacyjnym, jak strajk w Węźle PKP Lublin.

Postulaty strajkujących dotyczyły głównie podwyżki płac oraz zaniedbanych spraw pracowniczych i socjalnych. Dość powszechnie domagano się także ustawowego zagwarantowania wolnych sobót i wyrównania zasiłków rodzinnych do poziomu obowiązującego w milicji i wojsku.

Władze państwowe nie zdecydowały się na siłowe rozwiązanie konfliktów i powołały Komisję Rządową do rozpatrzenia postulatów zgłoszonych w lubelskich zakładach pracy. Jej przewodniczącym został Mieczysław Jagielski, członek Biura Politycznego Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (KC PZPR), wicepremier i poseł z województwa lubelskiego. Podpisano porozumienia z załogami strajkujących zakładów uwzględniające, przynajmniej częściowo, ich postulaty. Po raz pierwszy w PRL w sposób pokojowy próbowano rozwiać problemy społeczne, co stało się ważnym precedensem na przyszłość.

Historia sierpnia 1980 roku i kilku następnych miesięcy jest tematem portalu edukacyjnego Instytutu Pamięci Narodowej. Zawiera on w miarę szczegółowy opis wydarzeń historycznych wsparty licznymi materiałami archiwalnymi i multimedialnymi.

W sieci internetowej znalazłem także bardzo interesujący, krótki film dokumentalny zawierający skondensowany, filmowy opis wydarzeń będących przedmiotem tego opracowania.

Chciałbym także zachęcić do obejrzenia filmu „Robotnicy ‘80” będącego dokumentalnym zapisem wydarzeń z sierpnia 1980 roku w Stoczni Gdańskiej. Jest to relacja z przebiegu akcji strajkowej oraz toczących się równolegle negocjacji strajkujących z Komisją Rządową.

Na zakończenie jeszcze kilka piosenek z tamtego okresu w wykonaniu Macieja Pietrzyka, jednego z bardów Solidarności. W sposób znakomity oddają one atmosferę „tamtych, sierpniowych, dni”.